Siêu nhà máy của ‘máu và nước mắt’

Khi máy bay hạ cánh xuống sân bay Phố Đông (Thượng Hải), hành khách có thể nhìn thấy những góc nhọn của phần đất nhô ra biển qua những đám mây. Đây là khu đô thị chính của thành phố Lingang, nay đã được đổi tên là thành phố mới Nam Hối (Nanhui New City). Đi 20 km về phía tây nam từ đây chính là “Siêu nhà máy Tesla Thượng Hải”.

Được bao quanh bởi một vùng đất nông nghiệp rộng lớn và chưa phát triển, nhà máy Tesla có diện tích 860.000 mét vuông, hoạt động suốt ngày đêm. Những chiếc xe tải hạng nặng với đầy những chiếc xe Tesla màu khác nhau vừa lăn bánh ra khỏi dây chuyền lắp ráp từ đây, để chuyển hàng tới khắp Trung Quốc và cả thế giới.

Vào ngày 13/7/2018, Tesla đã ký hợp đồng với chính quyền thành phố Thượng Hải và thông báo rằng “Siêu nhà máy” sẽ được đặt tại Shanghai Lingang. Tháng 1/2019, nhà máy chính thức được đưa vào xây dựng, đến tháng 12 cùng năm, lô hàng Model 3 đầu tiên do nhà máy Thượng Hải sản xuất đã được giao hàng. Đến tháng 10/2020, Model 3 bắt đầu được xuất khẩu từ đây sang châu Âu.

Mọi thứ đều hoàn hảo theo đúng cái gọi là “tốc độ Trung Quốc”.

Tách biệt với xe đầu kéo hai tầng màu đỏ chở những chiếc xe Tesla, có những chiếc xe buýt màu trắng chở nhân viên Tesla và những công nhân sống trong những ngôi nhà cho thuê gần đó. Trong năm 2020 vừa qua, giá cổ phiếu của Tesla đã tăng sáu lần và quý thứ ba nổi bật với báo cáo tài chính tốt nhất trong lịch sử. Sản lượng ô tô trong quý tăng 51% so với cùng kỳ năm và hơn 65% so với cùng kỳ tháng, đạt 145.000 xe. Tại Mỹ, nơi vẫn bị bao trùm bởi đại dịch COVID-19, hoạt động sản xuất của Tesla đã rơi vào “địa ngục” và không thể tự đảm bảo công suất, trong khi siêu nhà máy Berlin ở Châu Âu một lần nữa phải đóng cửa. Các nhân viên của siêu nhà máy Thượng Hải chính là những người đã cho phép Tesla hoàn thành việc nâng cao năng lực sản xuất một cách thần kỳ.

Tốc độ của Tesla tại Trung Quốc đã khiến giá cổ phiếu của hãng tăng điên cuồng vào năm 2020. Tính đến ngày 23/12/2020, giá trị thị trường của Tesla đã vượt quá 610 tỷ USD. Phố Wall và Thung lũng Silicon rất hào hứng với Tesla và coi đây là “ngọn đèn thay đổi thế giới”.

Nhưng, điều mà giới tinh hoa ở New York và Thung lũng Silicon không bao giờ cố gắng để ý đến là những gì đã xảy ra bên trong nhà máy Tesla “thần kỳ” và rực rỡ ở Thượng Hải kia, thứ khác xa với tầm nhìn “thay đổi thế giới” mà họ dành tặng cho nó.

Các bộ phận không đạt tiêu chuẩn tự biến mất

“Để hoàn thành sản xuất, Tesla đang hạ thấp tiêu chuẩn chất lượng của chính mình một cách vô đạo đức”, một số người làm việc trong nhà máy Tesla Trung Quốc chia sẻ.

Một nhân viên có công việc liên quan đến kho hàng và hậu cần đã nhiều lần phát hiện ra rằng các bộ phận không đạt tiêu chuẩn sẽ biến mất theo cách không thể giải thích được. Lý do cho sự biến mất của những bộ phận kém chất lượng này trái ngược hẳn với “hình ảnh công nghệ cao” mà Tesla luôn tạo ra.

Theo đó, người này cho biết công ty đang thực hiện quy trình sản xuất sử dụng hệ thống SAP để quản lý việc vận chuyển và lưu thông các sản phẩm trong nhà máy. Nó đã được sử dụng một thời gian ngắn, nhưng vì “quá đắt và phải trả rất nhiều tiền hàng năm”, hệ thống này đã bị vô hiệu hóa không lâu sau đó. Sau khi ngừng kích hoạt hệ thống SAP, bộ phận CNTT của Tesla đã “sao chép” một hệ thống phần mềm tương tự.

“Nó không thông minh chút nào”, những người quen thuộc với vấn đề này chia sẻ.

Điều này dẫn đến việc xác nhận, vận chuyển và lắp ráp các bộ phận có thể được hoàn thành bởi hệ thống, nhưng cần rất nhiều lực lượng thủ công. Một hệ quả của việc này là tính chính xác của việc kiểm kê kho hàng đã trở thành một mớ hỗn độn.

Do sự thiếu chính xác của hệ thống, công nhân đương nhiên không thể đánh giá các bộ phận đó có đủ tiêu chuẩn hay không. Trong lần kiểm kê cuối cùng, nhiều người đã thử lần theo những bộ phận bị hỏng xem chúng đã đi đâu, nhưng chỉ thấy rằng chúng không thể được tìm thấy.

Những người trong cuộc phỏng đoán có thể những bộ phận xấu này đã được chất vào xe thành phẩm.

Không chỉ quá trình lắp ráp mất kiểm soát, các bộ phận và linh kiện của Tesla thậm chí còn gặp vấn đề từ nguyên nhân gốc rễ. Bởi đó là cái giá của việc theo đuổi tốc độ sản xuất. Áp lực sản xuất quá lớn khiến các nhà cung cấp không chịu nổi.

“Hoàn toàn không thể cung cấp được, thật khó chịu”, một nhà cung cấp của Tesla cho biết. Khi nhu cầu về sản lượng đạt đến điểm giới hạn, giá cả sẽ đòi hỏi một sự hy sinh về chất lượng. “Giải pháp rất đơn giản và thô lỗ, đó là các bộ phận có vấn đề, tức là các sản phẩm bị lỗi, được đưa trực tiếp lên dây chuyền.”

Tuyên bố này đã được một số nhà cung cấp công nhận, và họ thậm chí còn tuyên bố rằng nó đã được coi là một “bí mật mở” trong ngành.

Các nhân viên trong bộ phận kiểm soát chất lượng nội bộ của Tesla cũng cảm nhận được sự thay đổi này. Một nhân viên nói rằng trong khu vực văn phòng mở của Tesla, họ thường nghe mọi người bình luận rằng: Do chất lượng của các bộ phận và linh kiện đã giảm, nên có nhiều vấn đề với ô tô được chế tạo tại nhà máy ở Thượng Hải và điểm tiêu chuẩn chất lượng cũng giảm theo. Nếu xuất xưởng theo tiêu chuẩn ban đầu, sẽ không có chiếc xe nào qua được khâu kiểm định chất lượng. Nhưng giải pháp của hãng không phải là nâng cao chất lượng. Thay vào đó, tiêu chuẩn của nhà máy sau khi kiểm tra toàn bộ xe đã được hạ xuống.

“Ví dụ, trước đây để rời khỏi nhà máy là 80 điểm, nhưng bây giờ 60 điểm là đủ”, những người làm việc trong Tesla nói với yêu cầu giấu tên

Một số kỹ sư của Tesla đã than thở rằng mặc dù bên ngoài sản phẩm trông giống xe điện Tesla, nhưng chất lượng kiểm soát, độ chính xác của tay nghề không kém sản phẩm thủ công một chút nào: “Chiếc xe (từ nhà máy Thượng Hải) này hoàn toàn là một chiếc xe khác. Một sản phẩm bị lỗi”.

Các mối nguy hại này tích tụ cùng cách vận hành của đội ngũ quản lý của Tesla đã khiến vấn đề trở nên tồi tệ hơn. Một số Model S đã gặp vấn đề về bu lông. Đây là mẫu xe cao cấp của Tesla, nhưng trong trường hợp nghiêm trọng, điều này sẽ khiến hệ thống treo của xe gặp trục trặc, ảnh hưởng đến việc điều khiển xe và tăng nguy cơ xảy ra tai nạn.

Nhưng sau khi sự cố xảy ra, tại một cuộc họp hàng tuần, Xue Juncheng, giám đốc dịch vụ sau bán hàng của Tesla tại Trung Quốc, cho biết: “Chúng tôi không thể thu hồi. Sau khi phát hiện xe có vấn đề, chúng tôi có thể bí mật thay thế. Ví dụ, khi xe đến bảo dưỡng hoặc chủ sở hữu yêu cầu, nó có thể được thay thế.”

Và điều này khiến vấn đề chất lượng đã trở thành một “nâng cấp miễn phí” trong dịch vụ sau bán hàng chính thức của Tesla. Tại một cuộc họp sau đó, Xue Juncheng cũng trích dẫn một dữ liệu thống kê nội bộ, nói rằng hơn 100 xe Model S đã được phát hiện có vấn đề tương tự. Những người trong ngành giải thích rằng, do bị ảnh hưởng bởi tần suất sử dụng, các vấn đề với đinh tán phía trước xảy ra có bao gồm yếu tố xác suất, nhưng hơn 100 xe bị lỗi không còn là con số nhỏ.

Một nhân viên cũ của Tesla tham dự cuộc họp nói: “Vấn đề xuất hiện lần đầu tiên vào năm 2017, nhưng để trì hoãn việc thu hồi và tránh chi phí quá cao, vẫn chưa hề có giải pháp công khai”.

Trên thực tế, Tesla mới chỉ tiến hành 3 đợt thu hồi xe tại thị trường Trung Quốc, tất cả đều chỉ liên quan đến các mẫu xe nhập khẩu. Những chiếc xe được sản xuất tại nhà máy Thượng Hải không bị ảnh hưởng. Trong số đó, vào ngày 23/10/2020, Tesla đã thu hồi gần 30.000 chiếc Model S và Model X nhập khẩu tại thị trường Trung Quốc, đợt thu hồi lớn nhất tại nước. Trong số những lý do được đề cập đến là những nguy hiểm tiềm ẩn của hệ thống treo phía trước do lỗi đinh tán.

Nhưng ngay sau đợt thu hồi này, theo báo cáo của CNBC, khi đối mặt với các câu hỏi từ Cục Quản lý An toàn Giao thông Đường cao tốc Quốc gia Mỹ (NHTSA), Tesla đã nói rằng họ không đồng ý với kết luận rằng phương tiện có sự cố và đổ lỗi do “việc lạm dụng của các chủ sở hữu xe ở Trung Quốc”. Đây được xem là một cú “hắt nước bẩn” ngoạn mục, trả lại cho chính người dùng Trung Quốc.

Đồng thời, các vụ tai nạn do vấn đề chất lượng của Tesla gây ra ở Trung Quốc bắt đầu xuất hiện thường xuyên hơn. Một số lỗi được xác nhận như màn hình điều khiển trung tâm chuyển sang màu đen mà không có cảnh báo trong quá trình lái xe, xe mất kiểm soát trong quá trình lái, mái che bị dột, xe bị rỉ sét… một số vụ tai nạn đã gây thương vong.

Tuy nhiên, những khiếm khuyết về chất lượng và những nguy cơ về an toàn này không thể ngăn cản sự khao khát của Tesla về năng lực sản xuất và sản lượng. Trên thực tế, điều Tesla đã cân nhắc khi xây dựng nhà máy ở Thượng Hải chính là đánh giá động lực tổng thể của nhà máy đối với chuỗi cung ứng sản xuất thượng nguồn xung quanh và động lực phát triển ngành sản xuất chất lượng cao ở Trung Quốc.

Rõ ràng, thứ mà Tesla coi trọng nhất chính là năng suất.

Nhà máy của nước mắt

“Sản lượng hiện tại của Tesla là quá cao”, đây là đánh giá chung của nhiều nhân viên Tesla và những nhân sự trong ngành ô tô.

Vào tháng 10/2020, nhà máy ở Thượng Hải đã sản xuất 22.900 xe, vượt trội so với các thương hiệu xe hơi cao cấp khác tại Trung Quốc. Phải biết rằng sản lượng sản xuất hàng tháng của Beijing Benz đã vượt 20.000 chiếc, nhưng phải mất 10 năm mới đạt được con số này. Hai nhà sản xuất ô tô nội địa khác thì cần số liệu cả năm mới bắt kịp được sản lượng sản xuất trong một tháng của nhà máy Tesla tại Thượng Hải.

Và sản lượng tăng một cách cưỡng bức này không dựa vào đổi mới công nghệ. Hầu hết thời gian, nó vẫn là kết quả của lao động chân tay nặng nhọc. Loại hình sản xuất cường độ cao này đã nhanh chóng khiến nhiều công nhân phải thay đổi cái nhìn về siêu nhà máy Tesla Thượng Hải. Quyền lợi của họ bị thu hẹp nhanh chóng và môi trường làm việc ngày càng khắc nghiệt cũng khiến người lao động nản lòng.

“Khi nhà máy được khai trương và xây dựng, khối lượng xử lý nước thải theo kế hoạch hoàn toàn khác so với hiện tại”, Liu Zhuoli, một nhân viên của trạm xử lý nước thải, nhớ lại. Khi nhà máy này mới đi vào hoạt động được ba tháng, nếu theo quy trình sản xuất bình thường thì công suất xử lý nước thải đã đủ. Nhưng khi sản lượng tăng cao, anh nhận thấy thời gian nghỉ ngơi của mình ngày càng giảm.

Cuối cùng, cả nhân công và máy móc đều quá tải cùng một lúc và không thể xử lý được nhiều nước thải như vậy. Một đêm nọ, lãnh đạo đột nhiên đến và nói rằng khối lượng xử lý nước thải của ngày hôm nay sẽ tăng gấp ba lần. Người này nói: “Xử lý thế nào là việc của bạn, miễn là xả đạt tiêu chuẩn.”

Liu Zhuoli đã rất đau khổ. Anh chỉ được tuyển dụng vào nhà máy với tư cách là một người điều hành, không phải một kỹ sư. Nhưng chỉ thị của lãnh đạo rất cứng rắn: “Không thể tìm ra cách để cải tiến thiết bị, phải không? Vậy thì tất cả sẽ mất việc cùng nhau.”

Bắt đầu từ 5 giờ chiều, lãnh đạo và toàn bộ bộ phận đã “ngồi lại với nhau”. Đến 11 giờ tối, một số nhân viên không nhịn được cuối cùng lên tiếng: “Tôi đã hiểu rồi”, lãnh đạo lúc đó mới cho mọi người ra về. Tuy nhiên, không có giải pháp thực sự nào được đưa ra.

Ở Tesla, những người làm ca tối không có bánh bao, thậm chí không có đồ ăn nhẹ. Vào 8h30 hàng tối, các nhân viên Tesla làm việc ngoài giờ sẽ có thêm một bữa ăn phụ. Ban đầu nó là cơm hộp, sau đó được đổi thành mì gói, cuối cùng là thay trực tiếp bằng bánh mì để tiện cho việc bảo quản và sử dụng.

Dần dần, người lao động không còn mong đợi được ăn ngon, như đồ Tây, đồ Hoa, đồ Malaysia, đồ Thái, đồ Nhật như các nhà máy có vốn đầu tư nước ngoài nơi họ làm việc trước đây. Đôi khi, thậm chí những chiếc bánh mì họ nhận được cũng đã hết hạn sử dụng.

Giống như hầu hết các nhà máy sản xuất ở Trung Quốc, dây chuyền sản xuất của nhà máy Tesla ở Thượng Hải cũng hoạt động theo 3 ca, hoạt động 24 giờ một ngày. Một ca làm việc là 12 tiếng đồng hồ, tức là phải đứng làm việc rất lâu, vì chỉ vài phút là lắp xong một bộ phận. Dưới cường độ làm việc như vậy, công nhân chỉ có thể hoàn toàn tập trung đứng một chỗ.

“Nói trắng ra, chúng tôi không được coi là con người. Chúng tôi là những công cụ. Một cánh tay robot có thể đi lại, biết ăn uống và đi tiểu!”, Liu Zhuoli tức giận nói.

Anh vẫn nhớ rằng khi nhà máy ở Thượng Hải mới mở cửa, hàng trăm người có mặt ở cửa chờ phỏng vấn để vào nhà máy vào mỗi sáng thứ 7. Đội ngũ hùng hậu này có thể kéo dài vài km, tất cả đều đến từ BYD, SAIC, Volkswagen và các nhà máy khác trong ngành công nghiệp ô tô. Thời điểm đó, Tesla Thượng Hải nổi tiếng với mức lương cao, ngoài lương cơ bản còn có cổ phiếu và trợ cấp làm thêm giờ. Trong nhiều trường hợp, trợ cấp làm thêm giờ có thể lên tới 1/3 lương cơ bản, công nhân bậc cao nhất có thể nhận hơn 10.000 tệ mỗi tháng (khoảng 35 triệu đồng)

Nhưng sau đó các quyền lợi bắt đầu bị hủy bỏ. Đầu tiên, tiền lương làm thêm giờ bị hủy, thời gian nghỉ không được tự chọn, đã dẫn đến việc hàng loạt nhân viên trong bộ phận sản xuất xin nghỉ việc. Trong một tuần, gần 100 người rời khỏi dây chuyền sản xuất, buộc nhà máy phải ngừng hoạt động. Sau đó, 3 ca được đổi thành 2 ca do không đủ nhân viên.

Chưa hết, sau khi vào nhà máy, các công nhân mới phát hiện ra nơi này kém cao cấp hơn rất nhiều so với những video quảng cáo hấp dẫn do chi nhánh Tesla Trung Quốc tung ra.

Trong nội dung công khai với bên ngoài của Tesla Trung Quốc, có rất nhiều hình ảnh sống động bên trong nhà xưởng. Một dãy cánh tay robot khổng lồ và đồng đều đứng ở hai bên dây chuyền sản xuất, với một băng chuyền ở giữa. Xe xếp hàng dài chờ lắp ráp. Nhưng một nhân viên làm việc trong xưởng nói rằng đây chỉ là những gì Tesla Trung Quốc muốn thế giới bên ngoài nhìn thấy. Giống như xe truyền thống, Tesla cũng có 4 xưởng dập, hàn, sơn và lắp ráp, điểm khác biệt là có thêm xưởng pin.

“Lộn xộn nhất là xưởng lắp ráp. Công xưởng nhiều người chen chúc, quay đầu cũng khó khăn. Có vật liệu nhưng vẫn phải chờ người trước lắp đặt xong”, một công nhân cho biết.

Nhưng nhiều công nhân vẫn kiên trì làm việc.

“Điều duy nhất chúng tôi hài lòng là gì? Cổ phiếu!”, đây là câu trả lời thống nhất của một số nhân viên Tesla, dù họ không quen biết nhau.

Đối với họ, thời điểm được mong đợi nhất trong ngày là khi thị trường chứng khoán Mỹ mở cửa sau khi màn đêm buông xuống. Khi đó, họ sẽ lấy điện thoại di động ra đặt lên bàn và cầu nguyện rằng đường biểu diễn sự tăng giảm của chứng khoán sẽ hướng lên.

Khi ở Tesla Trung Quốc, bất kể vị trí và cấp bậc, mỗi nhân viên khi vào làm việc đều có thể nhận được một lượng cổ phiếu nhất định, bao gồm cả công nhân phân xưởng và nhân viên bán hàng trong cửa hàng. Dưới sức ép của lợi ích ngày càng giảm và môi trường làm việc ngày càng khắt khe, cổ phiếu đã trở thành một trong những động lực lớn nhất khuyến khích họ tiếp tục làm việc. Thời gian khóa của cổ phiếu là một năm, có nghĩa là nếu công nhân rời đi trong vòng một năm, họ sẽ mất phần cổ phiếu này và những kỳ vọng tốt đẹp mà mình từng đặt vào đó cũng sẽ mất theo.

Nhưng bước ngoặt lớn nhất đã xảy ra vào tháng 5/2020, khi Tesla Trung Quốc chính thức hủy bỏ hệ thống khuyến khích bằng vốn chủ sở hữu đối với nhân viên bình thường.

Lúc này, ngay cả ý nghĩ cuối cùng của việc ở lại cũng không còn nữa.

Danh tiếng của Tesla trong cộng đồng đã bắt đầu xấu đi, các công ty cho thuê lại lao động đã từng làm việc trước đây không còn sẵn sàng giới thiệu người lao động mới nữa.

Người phụ trách một công ty cho thuê lại lao động cách Tesla 4,5 km cho biết: “Tôi thực sự khuyên bạn không nên đến Tesla. Công ty này chỉ giỏi thổi phồng, nhưng thực tế là không dễ sống. Không dễ để làm việc ở đó. Nhiều người tôi đã giới thiệu vì không thể chịu đựng được phương pháp quản lý nên đã sớm rời bỏ.”

Khi định kiến này lan rộng giữa các nhân viên phân xưởng ở tuyến đầu, chất lượng của các công việc đòi hỏi phải thực hiện thủ công chắc chắn bị ảnh hưởng.

“Anh ơi, cửa sổ xe này không đóng”, một nhân viên phụ trách vận hành cơ sở nhắc nhở trên hệ thống liên lạc nội bộ. Anh đã từng làm việc trong một số nhà máy sản xuất, dựa trên kinh nghiệm trong quá khứ, cửa sổ xe khi rời khỏi nhà máy phải được đóng lại. Nhưng tại Tesla, anh nhận được câu trả lời từ bộ đàm: “Chúng tôi sẽ đóng cửa”. Sau 15 phút, vẫn không có ai đến hiện trường để giải quyết.

Hai bên con đường bên ngoài Siêu nhà máy Tesla Thượng Hải, mỗi khi lên đèn sẽ có rất nhiều quầy hàng chợ đêm xuất hiện. Họ bán những bát mì 10 tệ, đùi gà 7 tệ, bánh kếp 2 tệ. Công nhân sau khi ăn sẽ vào ngủ trong ký túc xá, đợi mặt trời mọc vào ngày hôm sau, sau đó quay trở lại nhà máy để tiếp tục công việc còn dang dở.

Tham khảo Pingwest