Chạy đua tìm ‘dầu trắng’

Khu công nghiệp Kwinana nằm trên bờ biển phía tây của Úc có thể coi là một mô hình thu nhỏ của ngành công nghiệp năng lượng toàn cầu.

Từ năm 1955, đây là nơi đặt một trong những nhà máy lọc dầu lớn nhất trong khu vực, thuộc sở hữu của British Petroleum (khi đó vẫn còn là Công ty Dầu mỏ Anh-Ba Tư).

Công ty này từng cung cấp 70% nguồn cung cấp nhiên liệu cho Tây Úc và vỏ kim loại của các bể chứa cũ, nằm đầy trên bờ biển, đang từ từ chuyển sang màu gỉ sắt trong môi trường không khí đầy muối đến từ nước biển.

Nhà máy lọc dầu ngừng hoạt động vào tháng 3 năm 2021, nhưng nơi đây không chỉ còn các bể dầu nằm dưới vùng đất đỏ. Úc cũng là nơi cung cấp gần một nửa số lithium cho thế giới.

Những chiếc xe tải và máy móc lại tiếp tục gầm rú ồn ào, nhưng giờ đây chúng là một phần của cuộc chạy đua nhằm đảm bảo các nguồn năng lượng sạch của tương lai — một cuộc đua đang do Trung Quốc thống trị.

Trong 30 năm qua, lithium đã trở thành một nguồn tài nguyên được đánh giá cao. Nó là một thành phần quan trọng của pin điện thoại hoặc máy tính xách tay và cho các loại xe điện sớm thống trị các con đường.

Cho đến gần đây, lithium được khai thác ở Úc được tinh chế và xử lý ở nơi khác. Khi nói đến chế biến lithium, Trung Quốc dường như đang ở trong một thế trận của riêng mình.

Siêu cường này đã tiêu thụ khoảng 40% trong số 93.000 tấn lithium thô được khai thác trên toàn cầu vào năm 2021.

Hàng trăm nhà máy khổng lồ (gigafactories) trên khắp đất nước này đang sản xuất hàng triệu viên pin xe điện phục vụ cho thị trường trong nước và cả các nhà sản xuất ô tô nước ngoài như BMW, Volkswagen, và Tesla.

Theo ước tính của BloombergNEF, thị phần pin lithium-ion của Trung Quốc có thể lên tới 80%. Sáu trong số 10 nhà sản xuất pin xe điện lớn nhất có trụ sở tại Trung Quốc và một trong số họ, CATL, sản xuất 3/10 pin xe điện trên toàn cầu.

Sự thống trị đó kéo dài qua chuỗi cung ứng. Các công ty Trung Quốc đã ký các thỏa thuận ưu đãi với các quốc gia giàu lithium và được hưởng lợi từ khoản đầu tư khổng lồ của chính phủ trong các bước phức tạp giữa khai thác và sản xuất. Điều đó đã khiến phần còn lại của thế giới lo lắng và Hoa Kỳ cùng châu Âu hiện đang cố gắng ‘cai sữa’ lithium của Trung Quốc trước khi quá muộn.

Một chiếc ắc quy xe điện cần từ 30 đến 60 kg lithium. Người ta ước tính rằng đến năm 2034, chỉ riêng Hoa Kỳ sẽ cần 500.000 tấn lithium chưa tinh chế mỗi năm để sản xuất xe điện. Con số đó nhiều hơn nguồn cung toàn cầu vào năm 2020.

Một số chuyên gia lo ngại sẽ xảy ra cuộc khủng hoảng như dầu khí từ cuộc chiến ở Ukraine, với căng thẳng địa chính trị bùng phát thành một cuộc chiến cấm vận. Một kịch bản như vậy có thể dẫn đến việc Trung Quốc ngừng cung cấp pin, thứ mà các nhà sản xuất ô tô phương Tây rất cần để cung cấp năng lượng cho việc chuyển đổi sang xe điện.

Andrew Barron, Giáo sư về năng lượng carbon thấp và môi trường tại Đại học Swansea cho biết: “Nếu Trung Quốc quyết định chỉ phục vụ thị trường trong nước, pin lithium-ion sẽ đắt hơn bên ngoài Trung Quốc. Ông nói, những nỗ lực của phương Tây trong việc mở rộng công suất sản xuất pin trở nên “cấp thiết hơn bao giờ hết”.

Những nỗ lực đó đang thành hình, mặc dù chậm. Nếu mọi thứ diễn ra theo đúng kế hoạch, sẽ có 13 nhà máy khổng lồ mới ở Hoa Kỳ vào năm 2025, thêm vào đó là 35 đại công ty khác ở châu Âu vào năm 2035. (Đây vẫn là giả thiết, vì khá nhiều dự án bị chậm trễ vì các vấn đề hậu cần, phản đối của dân chúng, như nhà máy của Tesla gần Berlin).

Nhưng những nhà máy khổng lồ đó sẽ cần rất nhiều lithium. Vào tháng 3, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã tuyên bố sẽ sử dụng Đạo luật Sản xuất Quốc phòng để thúc đẩy đầu tư cho các hoạt động khai thác lithium và các nguyên liệu pin quan trọng khác trong nước dưới danh nghĩa đảm bảo an ninh quốc gia. Bên kia Đại Tây Dương, Liên minh châu Âu đang tiến hành soạn thảo các bộ luật để cố gắng tạo ra một chuỗi cung ứng pin xanh khép kín ở châu Âu, tập trung vào việc tái chế lithium.

Nhưng có một công đoạn quan trọng không thể bỏ quên giữa khai mỏ và sản xuất. Chế biến từ lithium thô sang carbonat lithium hay hydroxide lithium để làm pin, là một quá trình tốn kém và phức tạp. Mỹ có thể cần đến hàng chục năm và 175 tỷ USD để bắt kịp Trung Quốc. Hiện Trung Quốc đang kiểm soát 2/3 năng lực chế biến lithium của thế giới, điều đó giúp họ củng cố vị thế trên thị trường pin trong những năm tới.

Nếu không đầu tư vào công đoạn này, lithium đào lên được từ các mỏ ở Mỹ và châu Âu lại phải chở sang châu Á để chế biến trước khi đưa trở lại để sản xuất pin và như vậy Trung Quốc vẫn cầm lá bài chủ trong tay.

Thoạt nhìn, có vẻ như Kwinana là một bước đi đúng hướng. Một nhà máy chế biến được xây dựng ngay phía bắc cơ sở lọc dầu cũ, và trong tháng 5 đã cho ra mẻ lithium hydroxide đầu tiên sẵn sàng để làm pin. Nhưng điều đó không giúp Úc tự chủ trong việc chế biến và bán lithium của mình. Nhà máy đó là một liên doanh và cổ đông chính lại là một công ty Trung Quốc có tên là Tianqi Lithium, hiện kiểm soát gần nửa năng lực sản xuất của cả thế giới.

Trong chuỗi cung ứng sản xuất pin, Trung Quốc có mặt ở khắp nơi. Tianqi có cổ phần ở công ty khai mỏ SQM lớn nhất Chile và Greenbushes, mỏ lithium lớn nhất Úc. Cả Tianqi và đối thủ của họ ở Trung Quốc là công ty Ganfeng Lithium đã thỏa thuận nhiều thương vụ tại “Tam giác lithium” ở Nam Mỹ gồm khu vực giàu khoáng sản trên dãy Andes ở giữa ba nước: Argentina, Bolivia và Chile.

Câu chuyện tương tự với các nguyên tố hiếm khác cần để làm pin như cobalt: Trung Quốc kiểm soát 70% ngành khai mỏ của Cộng hòa dân chủ Công Gô, nơi chứa hầu như toàn bộ trữ lượng cobalt của thế giới.

Ngoài việc lũng đoạn thế giới, Trung Quốc cũng đẩy mạnh khai thác và sản xuất trong nước. Hiện Trung Quốc đứng thứ ba về sản xuất lithium, sau Úc và Chile, mặc dù chỉ chiếm dưới 10% tổng cung.

Việc coi lithium là ưu tiên quốc gia là một phần của chiến lược “Made in China 2025”. Khoảng 60 tỷ USD được trợ giá để tạo ra thị trường xe điện và chuỗi cung ứng pin. Các công ty làm pin đầu tư hàng tỷ đô vào nguồn lithium nội địa với qui mô không đâu có được trên toàn thế giới.

Trung Quốc là nước duy nhất có thể tự chủ hoàn toàn mọi công đoạn để đưa lithum từ quặng thô đến pin hoàn thiện mà không cần nhập khẩu bất cứ hóa chất hay thiết bị nào. Đây là thành công của một môi trường chính trị khuyến khích các công ty tập trung giảm chi phí sản xuất lithium thay vì tối ưu lợi nhuận cho cổ đông.

Nhưng Trung Quốc vẫn chưa sản xuất đủ lithium. Chưa kể ngoài lithium, họ vẫ phải nhập khẩu cobalt, nicken, đồng và than chì. Bởi thế họ vẫn cần sự hợp tác. Do vậy, cả Trung Quốc và phương Tây hiện đều chẳng thích thú gì với chiến tranh thương mại. Nhưng sự cân bằng quyền lực có thể thay đổi vì hai bên đều đang nỗ lực tự chủ về năng lượng.

Lukasz Bednarski, nhà phân tích vật liệu pin và là tác giả của cuốn sác “Lithium: Cuộc đua toàn cầu giành ưu thế về pin và cuộc cách mạng năng lượng mới” cho biết: “Đó thực sự là một hệ thống đan xen, phương Tây và Trung Quốc phụ thuộc vào nhau”.

Trong khi phương Tây chạy đua xây mỏ và các nhà máy, Trung Quốc bắt đầu khai thác Tân Cương và các hồ nước mặn trên cao nguyên Tây tạng.

Cuối cùng thì lithium cũng không hiếm đến thế. Con người có thể học cách tách được lithium từ nước biển, hoặc chế ra công nghệ làm pin mới mà hoàn toàn chẳng cần đến lithium. Nhưng trong ngắn hạn, sự thiếu hụt nguồn cung có thể dẫn đến giá nguyên liệu tăng vọt và phá vỡ quá trình chuyển đổi sang xe điện.

Nếu kịch bản đó xảy ra, các nhà sản xuất xe điện Trung Quốc sẽ có ưu thế lớn. Vì ngay bây giờ Nio và những nhãn hiệu châu Âu do Trung Quốc sở hữu như MG, đã bán xe điện với giá rẻ nhất trên thị trường. “Các công ty châu Âu do Trung Quốc kiểm soát có lợi thế hơn hẳn so với các đối thủ từ Âu Mỹ”, Bednarski viết.

Khi đi vào hoạt động, nhà máy lithium ở Kwinan sẽ có công suất 24.000 tấn lithium hydroxide hàng năm. Nhưng lithium khai thác ở Úc, chuyển thành pin ở Hàn Quốc hoặc Thụy Điển rồi được lắp vào xe điện bán ở châu Âu hoặc Mỹ, phụ thuộc vào Trung Quốc trên từng cây số.

Những dấu tích của nhà máy lọc dầu vẫn còn đó, như đài tưởng niệm cuộc đua thế kỷ về năng lượng hóa thạch, vốn đã thay đổi thế giới.

Một cuộc đua mới đã bắt đầu, và Trung Quốc đang chiếm ưu thế thượng phong.